नेपालका सेता हिमाल कसरी काला हुँदैछन्?

प्रकाश रेग्मी

मुक्तिनाथ पुगेका तीर्थयात्रीले पहिले टल्कने हिमाल देख्थे, गोसाइँकुण्ड जाने यात्रुले सेतो च्यादर ओढेका शिखरलाई नजिकैबाट नियाल्थे। तर, अहिले दृश्य बदलिएको छ, पहिले चाँदीजस्तो चम्कने ती हिमालहरूमा कालो दाग झन्-झन् ठाडिँदै गएको छ। आकाशतिरबाट चम्किनुपर्ने शृङ्खलाहरू अहिले विस्तारै काला चट्टानमा रूपान्तरण हुँदैछन्।

हिमालको यो परिवर्तनले एउटा गम्भीर प्रश्न उठाएको छ, नेपालका सेता हिमाल किन काला हुँदैछन्? उत्तर स्पष्ट छ – जलवायु परिवर्तन र कालो कार्बनको असमान खेल।

जलवायु संकट र हाम्रो योगदान

सन् २०२२ मा नेपालले जीवाश्म इन्धन प्रयोगबाट १.५८ करोड मेट्रिक टन कार्बन डाइअक्साइड उत्सर्जन गर्‍यो। यो विश्वको जम्मा उत्सर्जनको ०.०४ प्रतिशत मात्रै हो। सुनिँदा सानो लाग्छ, तर हाम्रो सानो योगदानले पनि हाम्रो हिमाललाई चाँडै पगाल्दै लगेको छ।

हिउँमा जमेको कालो कणले सूर्यको किरण अवशोषित गर्छ, जसले हिमाललाई अझ चाँडो पगाल्छ। यही कारण चम्कनुपर्ने हिमाल कालो हुँदै गएका छन्।

नेपालका उत्तरतिर रहेका पर्यटकका आकर्षणको स्रोत सेता टल्कने हिमालहरू पछिल्ला दिनहरूमा काला पहाडहरूमा परिवर्तन हुँदै गएको पाइन्छ। किन यस्तो परिवर्तन भइरहेको छ? सबैको एउटै उत्तर हुन्छ, जलवायु परिवर्तनको असर। जलवायु परिवर्तनको लागि हामी सधैं धनी र औद्योगिक देशहरूलाई जिम्मेवारीको भारी बोकाएर आफू पानीमाथिको ओभानो बन्ने गरेको कुरा यथार्थपरक तीतो-सत्य सम्झन्छौं।

सन् २०२२ को एक अध्ययन अनुसार नेपालले जीवाश्म इन्धनको प्रयोगबाट जम्मा १,५८,४७,३१० मेट्रिक टन (१ टन बरावर १००० किलोग्राम) कार्बन डाइअक्साइड उत्सर्जन गरेको थियो। यो मात्रा संसारको कुल उत्सर्जनको ०.०४१ प्रतिशत हो। यसरी हेर्दा यो मात्रा निकै कमजस्तो देखिन्छ। यो कार्बन डाइअक्साइड उत्सर्जनको मात्रालाई देखाएर अधिकांश विषय विशेषज्ञहरूका लेखमा औद्योगिक देशहरूले उत्सर्जन गरेको ग्रीन हाउस ग्यासको कारण हामीजस्तो गरीब र पहाडी देशहरूले जलवायु परिवर्तनका कारण हुने समस्याबाट प्रताडित भएको कुरा पढन पाइन्छ। तर भुल्न नहुने कुरा के हो भने हाम्रो देश नेपालले संसारको जम्मा भू-भागको जम्मा ०.०३ प्रतिशत भू-भाग मात्र ढाकेको छ भने कार्वन उत्सर्जनको मात्रा ०.०४१ प्रतिशत हो।

हिमालय पहाडहरू व्यापक हिउँ र बरफको आवरणका कारण मुख्यतया सेता देखिन्छन्, तर कालो क्षेत्रहरू पनि देखिन्छन्, विशेष गरी जहाँ हिउँ पग्लिएर हिउँले छोपेको भाग खुला हुन्छ। यसका अलावा हिमालयको वरपरको वायुमण्डलमा रहेको कालो कण कार्वन हिउँको माथिल्लो सतहमा जम्मा हुँदै जाँदा एक कालो तह बन्न गएको कुरा विभिन्न लेखहरूमा पढन पाइन्छ। यस कालो कार्बनले हिउँ र बरफमा विद्यमान सूर्यको किरणलाई परावर्तन गर्ने क्षमतालाई घटाउँदछ। अर्थात्, यसले बढी सौर्य विकीरण अवशोषित गर्छ र हिउँ पग्लने गतिलाई बढाउँछ। उक्त नयाँ कालो तहको निर्माणले एक ताप अवशोषित गर्ने तहको निर्माण हुन गएको छ। यो प्रक्रियाले नेपालको हिमालयको हिउँ झन्-झन् तीव्र गतिमा पग्लिरहेको छ र काला हिमाल बढ्दै गएका छन्।

कालो कार्बनको स्रोतहरू

इँटाभट्टाहरू

विशेष गरी पुरानो ऊर्जा प्रविधि प्रयोग गर्ने इँटाभट्टाहरू काठमाडौं उपत्यकामा र यसको वरपर, कालो कार्बन उत्सर्जनको प्रमुख स्रोत हुन्। मे ३ २०२० काठमाडौं पोस्टमा प्रकाशित चन्द्र कुमार मण्डलको लेख अनुसार नेपालमा १६०० जति इँटाभट्टाहरू सञ्चालनमा छन्। जसले २.२ मिलियन कार्बन डाइअक्साइड उत्सर्जन गर्दछन्। काठमाडौं उपत्यकामा जम्मा ८ प्रतिशतको हाराहारीमा इँटाभट्टाहरू छन्, जसले काठमाडौं उपत्यकाको कुल कालो कार्वन उत्पादनको ४० प्रतिशत पिएम १० प्रकारको कालो कार्वन उत्सर्जन गर्द्छन्। 

बायोमास र फोहोर जलाउने

नेपालमा कालो कार्बन (कण कार्वन) उत्सर्जनको एक महत्वपूर्ण स्रोत आवासीय इन्धन खपत हो। परम्परागत चुल्होमा ठोस बायोमास इन्धन (दाउरा, कृषि अवशेष, जनावरको गोबर) को व्यापक प्रयोगको कारणले कालो कार्बनको उत्सर्जन बढेको छ। खाना पकाउने, तताउने र फोहोर व्यवस्थापनको लागि काठ, कृषि फोहोर र अन्य बायोमास जलाउँदा पनि ठूलो मात्रामा कालो कार्बन निस्कन्छ। यो नेपालका धेरै भागहरूमा व्यापक रूपमा भइरहेको अभ्यास हो। एक अध्ययनका अनुसार नेपालमा सबै किसिमका घरायसी इन्धन (दाउरा, गोबर ग्यास, गुइँठा, मट्टितेल र अन्य) प्रतिव्यक्ति प्रतिदिन १.८ किलोग्राम उपयोग हुँदा प्रतिघर १४.२६ किलोग्राम कार्बन डाइअक्साइड उत्सर्जन हुने गरेको कुरा पनि उल्लेख गरिएको छ।

मोटर सवारी साधन

नेपालको सबै क्षेत्रमा अधिकांश यतायातका साधनले प्रयोग गर्ने इन्धन डिजेल र पेट्रोल नै हो। काठमाडौं उपत्यकामा यस्ता किसिमका  यतायातका साधनको अत्यधिक बाहुल्यता छ। त्यसैले, काठमाडौंमा सडक यातायातले कार्बन डाइअक्साइड उत्सर्जनमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्‍याएको देखिन्छ। सन् २०१९-२०२० को एक अध्ययनले अनुमान गरेको छ कि काठमाडौंको यातायात क्षेत्रले २९२,२६० घन मिटर इन्धन (डिजेल र पेट्रोल) खपत गरेर ९१४,३५२ टन कार्बन डाइअक्साइड उत्सर्जन गरेको थियो। काठमाडौं उपत्यकाको चक्रपथ क्षेत्रमा केन्द्रित अर्को अध्ययनले सवारी साधनको आवागमनबाट ३१२,८८८ टन कार्बन डाइअक्साइड उत्सर्जन गरेको अनुमान गरेको छ। यी तथ्याङ्कहरूले सहरको कार्बन फुटप्रिन्टमा सवारी साधनको उल्लेखनीय प्रभावलाई प्रकाश पार्छ।

वन-डढेलो

नेपालमा वन डढेलो एक प्रमुख समस्याको रुपमा रहेको छ। सुख्खा मौसममा देशको दक्षिण भागमा उल्लेख्य मात्रामा वन डढेलोका घटना हुने गर्दछन्, जसले गर्दा उल्लेखनीय मात्रामा कार्बन डाइअक्साइड उत्सर्जन हुन्छ। यसरी उत्सर्जन हुने कार्वनको मात्रा जम्मा ४९ करोड ५० लाख टनभन्दा बढी हुने अनुमान गरिएको छ। यी आगो लाग्ने दक्षिणी क्षेत्रहरू र संरक्षित क्षेत्रहरू छन्। यसले गर्दा जैविक विविधता खतरामा पर्छ र वायु प्रदूषणमा योगदान पुर्‍याउँछ। यस्तो किसिमको घटनाले स्थानीय हावामा कण पदार्थ र कार्बन मोनोअक्साइड जस्ता खतरनाक प्रदूषकहरू समावेश हुन्छन्। सामान्यतया कार्बन सिङ्कको रूपमा काम गर्ने वन क्षेत्रहरू आगो लाग्दाको समयमा र आगो लागिसकेपछि पनि कार्बन डाइअक्साइडको स्रोत बन्न सक्छन् भन्ने तथ्यले यसको प्रभावको मात्रालाई देखाउँदछ।

नेपालमा कालो कार्वन उत्सर्जन

२०७८ को जनगणना अनुसार नेपालमा रहेका ६६ लाख ६० हजार जम्मा घरधुरीमध्ये ५१ प्रतिशत अर्थात् झन्डै ३४ लाख घरपरिवारले दिनहुँ खाना पकाउनका लागि दाउरा प्रयोग गर्दछन्। ४४ प्रतिशतले एलपी ग्यास प्रयोग गर्दछन्। झन्डै ३ प्रतिशत गोवरका गुईढा प्रयोग गर्दछन्। जम्मा ०.५ प्रतिशतले मात्र बिजुलीको प्रयोग गरेको देखिन्छ। 

एक अध्ययनका अनुसार नेपालमा खाना पकाउनका लागि दाउरा प्रयोग गर्ने घरले औसत १२ किलोग्राम दाउरा प्रतिदिन प्रयोग गर्दछन्। यद्यपि, यसको मात्रा मौसम, भौगोलिक क्षेत्र तथा परिवार संख्याको आधारमा तलमाथि हुन्छ। सोही अध्ययनले प्रतिकिलोग्राम दाउराबाट ६ ग्रामदेखि ७८ ग्रामसम्म (दाउराको प्रकृति अनुसार) कालो कार्वन उत्सर्जन गर्दछ। यसरी हिसाब गर्दा नेपालमा प्रतिपरिवार ७२ ग्राम देखि ९३६ ग्राम (औसतमा ७२+९३६/२ = ५०४ ग्राम)  प्रतिदिन कालो कार्वन उत्सर्जन हुने देखिन्छ। 

नेपालमा ग्रामीण क्षेत्रका धेरैजसो घरपरिवारहरू खाना पकाउने र तताउने मुख्य इन्धनको रूपमा दाउरामा निर्भर छन्। परम्परागत चुलोमा दाउराको अकुशल जलनले बिसी (ब्ल्याक कार्वन) र अन्य प्रदूषकहरूजस्तै कण पदार्थ (पिएम), कार्बन मोनोअक्साइड र विभिन्न वाष्पशील जैविक यौगिकहरूको उच्च उत्सर्जन निम्त्याउँछ।

नेपालको परिवेशमा हेर्ने हो भने देशैभरि र बाह्रमास कण कार्वन उत्सर्जन हुने देखिन्छ। देशैभरिबाट घरायसी ऊर्जाको खपत प्रतिदिन १६९९ टन कार्वन उत्सर्जन हुने तथ्याङ्कले देखाउँदछ। देशभरि नै घरायसी ऊर्जाको रूपमा दाउराको प्रयोग हुने हुँदा यस्तो भएको हो। अपेक्षाकृत नेपालको उत्तर-पश्चिम भागमा कम अवादी भएकोले कम कालो कार्वन उत्सर्जन र दक्षिण भागको चितवन र नवलपरासीलाई छोडेर सबै भागमा अत्यधिक कालो कार्वन उत्सर्जन हुने देखिन्छ। चितवन जिल्लामा रहेका १,७९,१६७ घरधुरी मध्ये जम्मा ३२,८१४ घरले मात्र खाना पकाउँन र खाना तताउन दाउराको प्रयोग भएको कुरा तथ्याङ्कले  देखाउँदछ। नवलपुर र नवलपरासीमा क्रमश: ९३,८५० र ८२,७०९ घरमध्ये क्रमश: ३३,११८ र ३४,१६८ घरले मात्र दाउराको प्रयोग गरेको देखिन्छ। 

नेपालमा कार्बन न्यूनीकरण प्रविधि

इँटाभट्टाबाट हुने कार्वन उत्सर्जनलाई कम गर्ने तिनीहरूको आकार र आन्तरिक संरचनामा परिवर्तन गरेर कार्वन उत्सर्जन कम गर्न सकिन्छ। हालै विकसित भएका विधि (जिग्ज्याग भट्टी) सुरुङ आकार र गुम्बजको छाना भएका समानान्तर चेम्बरहरू बनाएर उत्सर्जन कम गर्न सकिन्छ। इँटा पोल्न प्रयोग गरिँदै आएको दाउरा र कोइलाको सट्टा नेपालमा प्रशस्त मात्रामा रहेको जलविद्युत सम्भावनालाई प्रयोग गरेर कार्वन उत्सर्जन नाटकीय रूपमा घटाउन सकिन्छ। 

कार्बन कर लागू गरेर, इँटा उत्पादकहरूलाई जीवाश्म इन्धनलाई महँगो बनाएर सफा प्रविधि र इन्धन अपनाउन प्रोत्साहित गर्न सकिन्छ। नेपालमा घरायसी ऊर्जा खपतबाट हुने कार्बन उत्सर्जन न्यूनीकरण गर्न बढ्दै गरेको जलविद्युत उत्पादनलाई प्रयोग गर्न उपभोक्तालाई प्रोत्साहन, सौर्य र बायोग्यास जस्ता नवीकरणीय ऊर्जा स्रोतहरूको प्रयोगलाई प्रोत्साहन र परम्परागत खाना पकाउने विधिहरूबाट सुधारिएको चुलो जस्ता विकल्पहरुमा लैजान निजि र सरकारी तवरबाट काम गर्न जरुरी देखिन्छ। 

वन डढेलो कम गर्न जनचेतना नै सबैभन्दा आकर्षक र उपयोगी विधि हो। यसका अलावा जंगलको बीच-बीचमा बाटो निर्माण (फायर लाइन) गरी एकतर्फ लागेको आगो र्को क्षेत्रमा जान नदिन, वन संरक्षण कर्तालाई वन संरक्षण गर्ने काममा सहजता प्रदान गर्न र साथै आगो लागेको बेला आगो निभाउन उक्त बाटो ज्यादै उपयोगी हुन सक्छ।

सवारी साधनबाट हुने कार्वन कम गर्न प्रत्येक सवारी साधनको वार्षिक रूपमा कार्वन उत्सर्जनको मात्राको मापन गरेर मात्र नवीकरणको प्रक्रियामा समावेश गर्ने, कार्वन उत्सर्जनको मात्रा तोकिएको मात्राभन्दा बढी भएमा वहान नवीकरण गर्ने प्रक्रियामा बन्देज लगाउनेजस्ता प्रक्रियाहरू हाल सञ्चालनमा रहेका सवारी साधनका हकमा प्रभावकारी हुन सक्छन्। र, नयाँ सवारी साधनका लागि इलेक्ट्रोनिक सावारी साधन नै वढी प्रभावकारी हुन सक्छन्। 

हिमालहरू चट्टान र बरफको थुप्रो मात्र होइनन्, ती हाम्रो आस्थाका प्रतीक, हाम्रो जीवनका जलस्रोत, हाम्रो पर्यटनका मेरुदण्ड हुन्। सेता हिमाल कालो हुँदै जानु प्राकृतिक रूपान्तरण होइन, यो मानव लापरबाही र भविष्यको चेतावनी हो।